Uwagi na temat udziału studentów w pracach naukowo-badawczych, rozwojowych i wdrożeniowych w szkołach wyższych

W  życiu  szkoły  wyższej zaistniały  obecnie   nowe    okoliczności, które   w istotny sposób zmieniają charakter jej dotychczasowych zadań   w zakresie dydaktyki. Zaczerpnięte są one z ducha zapowiedzianej reformy systemu edukacji na poziomie wyższym i za-rysowują wyraźnie zalążki nowoczesnej formacji studiów. Powstaje nowa funkcja nauki  w stosunku do zadań dydaktycznych. Nauka, jako efekt    i metoda poznawania oraz jako czynnik rozwoju, staje się podstawową substancją kształcenia. Uczestnictwo w pracach wdrożeniowych, poszukiwaniach badawczych, wszelkie formy aktywnego udziału w ruchu  naukowym – oto czego wymaga się obecnie od studenta.

Mówi o tym zarządzenie nr 54 ministra nauki, szkolnictwa wyższego i techniki z dn. 11 XI 1974 r. W sprawie zasad zatrudniania oraz udziału studentów w pracach naukowo-badawczych, rozwojowych    i wdrożeniowych w szkołach wyższych[1].

W załączniku do zarządzenia czytamy m.in., co następuje:

 „Włączanie studentów do prac naukowo-badawczych, rozwojo-wych i wdrożeniowych jest obowiązkiem szkoły wyższej. Włączanie to powinno następować w ramach realizacji programu dydaktyczno-wychowawczego i programu prac badawczych i wdrożeniowych szkoły”.

W szczególności udział studentów w pracach naukowo-badawczych, rozwojowych i wdrożeniowych szkoły wyższej może być realizowany        w formie:

1) prac naukowo-badawczych, rozwojowych i wdrożeniowych, wykonywanych przez wszystkich studentów w ramach programu dydaktycznego jako prace przejściowe, seminaryjne, dyplomowe i ma-gisterskie, wchodzące w skład planu pracy instytutu (wydziału itp.) szkoły wyższej, a także prace wykonywane w ramach ćwiczeń, zajęć laboratoryjnych, seminaryjnych i praktyk studenckich, wynikających ze skorelowanych planów badawczych instytutu lub z tematu umów zawartych przez szkoły wyższe z jednostkami gospodarki uspołe-cznionej;

2) prac naukowo-badawczych, rozwojowych i wdrożeniowych prowadzonych przez studentów wyróżniających się w ramach studenckiego ruchu naukowego, wykonujących pod kierunkiem nauczy-ciela akademickiego zadania wynikające z planu instytutu, z umów          z jednostkami gospodarki uspołecznionej lub z własnych inicjatyw badawczych ruchu naukowego, uzgodnionych z kierownictwem szkoły;

3) z prac wykonywanych przez studentów ponad obowiązujący ich program dydaktyczny – w ramach prac naukowo-badawczych, rozwo-jowych i wdrożeniowych, wynikających z umów zawartych przez szkoły  z jednostkami gospodarki uspołecznionej.

Omawiane zarządzenie weszło w życie z mocą obowiązującą           z dniem 1 X 1974 r.  Zostało więc expressis verbis po raz pierwszy w tej formie stwierdzone, że włączanie studentów do prac naukowo-badawczych jest obowiązkiem szkoły wyższej.

Tym samym, dotychczasowe obowiązki szkoły wyższej zostały poważnie zwiększone, a i sam tradycyjny jej charakter ulega zasadniczej zmianie. W swym dotychczasowym charakterze szkoła wyższa była instytucją, której główne zadanie w stosunku do kształconej młodzieży sprowadzało się do dydaktyki, a praca naukowa była przywilejem i obo-wiązkiem tylko kadry kształcącej, niejako jej ubocznym produktem, głównie dla zaspokojenia jej zainteresowań badawczych i środkiem do uzyskiwania stopni naukowych.

Uczelnia wyższa, niezależnie od swego typu, staje się obecnie       w całości quasi instytutem badawczym, którego działalność będzie oceniać się m.in. w zależności od realizacji badań naukowych i ich pokłosia w postaci prac naukowych, wykonywanych nie tylko przez pracowników nauki, jak dotychczas, ale także i przez ogół studentów.

Obecna sytuacja stwarza nie tylko cały szereg nowych problemów, ale niejako przywraca także rangę tym zagadnieniom, które  z tych czy innych powodów nie zostały poprzednio do końca rozpatrzone i ro-związane.

Jest oczywiste, że dostosowywanie się uczelni do nowych warun-ków nie będzie rzeczą łatwą i wymaga pewnego czasu, a zastoso-wane   w chwili obecnej formy realizacji zarządzenia będą miały jeszcze dość długo raczej charakter eksperymentalny. Chodzi tylko o to, aby czas wdrażania uczelni do zmienionych warunków swej działalności był jak najkrótszy i odbywało się to wszystko jak najmniejszym kosztem.

Zarządzenie przewiduje w zasadzie – wynika to z cytowanej treści Wytycznych – trzy formy udziału studentów w pracach naukowo-badawczych uczelni. Uważając, że wymienione w punktach 2 i 3 formy tego udziału są dostatecznie jasno sprecyzowane i co więcej, że będą one jeszcze każdorazowo uwarunkowane dodatkowymi wytycznymi kół studenckiego ruchu naukowego, względnie określane warunkami umów zawartych przez szkoły wyższe z jednostkami gospodarki uspołecznionej – pragnę poświęcić chwilę uwagi tylko tym formom udziału studentów  w pracach naukowo-badawczych uczelni, które są wymienione  w punk-cie pierwszym Wytycznych.

Jak wiadomo, finalnym produktem dotychczasowej działalności dydaktycznej uczelni jest absolwent, dla wyprodukowania którego uczelnia stosuje określony „proces technologiczny”, i w trakcie którego powstaje jako produkt uboczny, ale konieczny dla realizacji jej finalnego produktu – praca magisterska lub dyplomowa.

Czym więc, w świetle obowiązujących przepisów, jest praca magisterska i dyplomowa?

Regulamin studiów dziennych w szkołach wyższych podległych ministrowi nauki, szkolnictwa wyższego i techniki[2], obowiązujący od 1974 r. w Rozdziale VI pt.: Praca dyplomowa, § 41, pkt 2 stwierdza:

„Przy ustalaniu tematu pracy dyplomowej bierze się pod uwagę zainteresowania naukowe studenta oraz potrzeby jednostek gospodarki uspołecznionej bądź zakładu pracy, z którego student otrzymuje stypendium fundowane lub z którym zawarł umowę przedwstępną.          I dalej pkty 3 i 4: Temat pracy powinien być ustalony nie później niż rok przed zakończeniem studiów. Tematy prac dyplomowych zatwierdza rada instytutów (wydziału)”.

W rozdziale VII, pt.:  Egzamin dyplomowy, stwierdza się:

§ 42, pkt 1 – „Warunkiem dopuszczenia do egzaminu dyplomowego jest:

1) uzyskanie zaliczenia wszystkich przedmiotów i praktyk przewi-dzianych w planie studiów,

2) uzyskanie oceny przynajmniej dostatecznej z pracy dyplo-mowej na kierunkach, na których obowiązuje jej wykonanie”;

§ 45, pkt  4 – „Podstawą obliczenia ostatecznego wyniku studiów są:

1) średnia arytmetyczna wszystkich ocen otrzymanych w czasie studiów, wpisanych do indeksu, z wyjątkiem ocen niedostatecznych       z I roku studiów,

2) ocena pracy dyplomowej (na kierunkach, na których obowiązu-je jej wykonanie),

3) ocena egzaminu dyplomowego (egzaminów dyplomowych)”.

Jak z powyższego wynika, praca magisterska (dyplomowa) jest co prawda bardzo ważnym, ale tylko jednym z trzech wymogów ukończenia studiów i na tym w zasadzie kończy się jej rola i znaczenie w procesie dydaktycznym uczelni. Po egzaminie magisterskim (dyplomowym) wszystkie prace zostają w zasadzie złożone w archiwum uczelni. Jedynie bardzo nielicznym udawało się dotychczas zapewnić sobie dalszy samoistny byt, to znaczy były w jakiś sposób wykorzystywane bądź       w pracach naukowych, bądź  w praktyce gospodarczej.

Dopiero w świetle postanowień zarządzenia prace magisterskie (dyplomowe) nabierają nowego charakteru.

Wydaje się nie ulegać wątpliwości, że – jak wykazała dotych-czasowa praktyka uczelniana – praca magisterska (dyplomowa) miała     i jeszcze nadal ma najwyższą rangę spośród wszystkich prac wykonywanych przez studentów w czasie studiów. Stąd – niezależnie od tego, jak się potoczy dalszy proces wdrażania studentów w prace naukowo-badawcze uczelni  - prace magisterskie  i dyplomowe pozosta-ną jeszcze przez długi okres czasu najważniejszymi osiągnięciami naukowymi studentów i dlatego właśnie tym pracom powinno się obecnie – zwłaszcza w początkowym okresie wprowadzania w życie zarządzenia – poświęcić najwięcej uwagi.

Powróćmy więc jeszcze raz do postawionego już poprzednio pytania: czym jest praca magisterska (dyplomowa)?

Prace magisterskie czy dyplomowe to nie tylko sprawdzian kwalifikacji studenta i jego uprawnień do tytułu magistra czy dyplomanta z określonej dziedziny wiedzy, ale także produkt finalny jego kilkuletniej pracy w czasie studiów. Stąd – niezależnie od funkcji, jaką spełniają    w procesie dydaktycznym – stanowią one równocześnie produkt uboczny całokształtu działalności uczelni i jako takie mogą i po-winny mieć swój samoistny byt.

Prace dyplomowe (magisterskie) pisane są na najrozmaitsze tematy, w zależności od uczelni, kierunku studiów i dyscyplin naukowych reprezentowanych przez instytuty, katedry, zakłady itp. Pisane są przez studentów stacjonarnych (prace magisterskie) oraz studentów zaocznych (magisterskie i dyplomowe) i w tym stanie rzeczy reprezentują one różny walor poznawczy i różną przydatność dla praktyki gospodarczej.

Prace magisterskie i dyplomowe reprezentują również ogromny wachlarz zagadnień i wątków tematycznych. Są nieraz – w szczególności prace magisterskie i dyplomowe studentów zaocznych – ogromnie wartościowym przyczynkiem do poznania naszej gospodarczej rzeczywistości, kopalnia materiału faktograficznego, mogącego stanowić podstawę do dalszych pogłębionych studiów z danej problematyki. Co więcej, dają one także – i to bardzo często – ciekawe rozwiązania teoretyczne i praktyczne trudnych problemów, które studiujący zaocznie, często wieloletni pracownik danej instytucji czy zakładu pracy, potrafi lepiej dostrzec i rozwiązać aniżeli ich kierownictwo.

Równocześnie prace magisterskie i dyplomowe są -  w istnieją-cych strukturalnych ramach uczelni i jej organizacyjnych rozwiązaniach procesów dydaktycznych – najłatwiejszym i najtańszym sposobem realizacji postanowień ministerialnego zarządzenia. Wymagają one bowiem ujęcia w instytucjonalne formy tylko sprawy właściwego ukierunkowania tematyki prac magisterskich i dyplomowych, usprawnie-nia kontroli ich realizacji i uatrakcyjnienia form nagradzania wyróżnia-jących się prac.

Przesłanki dla takiego właśnie rozwiązania problemu przynosi wspomniane zarządzenie.

Po raz pierwszy gwarantuje się prawa autorskie pracom magisterskim i dyplomowym, a tym samym stwarza się warunki dla moralnego usatysfakcjonowania ich autorów. Jest to niesłychanie ważne postanowienie i trudno dzisiaj nawet przewidywać, jak bardzo dodatnio wpłynie ono na podniesienie jakości, a tym samym i rangi prac ma-gisterskich (dyplomowych), jak również na zwiększenie ich przydatności dla praktyki gospodarczej.

I właśnie dlatego, zanim w uczelniach zostaną wypracowane sposoby całościowego zrealizowania postanowień zarządzenia, już obecnie powinny być podjęte starania zmierzające do usprawnienia przebiegu przewodów magisterskich i dyplomowych. Chodzi przede wszystkim o odpowiednie ukierunkowanie ich pod względem meryto-rycznym, tak aby spełniając swą dotychczasową funkcję w procesie dydaktycznym uczelni – były równocześnie nosicielami wartości naukowych i stanowiły pomoc dla praktyki gospodarczej.

Wydaje się także, że w świetle postanowień zarządzenia nabiera ponownie aktualności sprawa odpowiedniego zabezpieczenia i wykorzy-stania tych prac[3].

Najogólniej rzecz ujmując, chodzi o wypracowanie odpowiednich form przechowywania prac magisterskich (dyplomowych) oraz o stwo-rzenie odpowiednich ram instytucjonalnych dla właściwego ich reklamowania i udostępniania wszystkim, których prace te – po spełnieniu przez nie ich funkcji dydaktycznej – mogłyby zainteresować ze względu na swą problematykę czy metodologiczne rozwiązania.

Dotychczasowe bowiem wykorzystanie prac magisterskich  i dyplo-mowych (zwłaszcza w uczelniach humanistycznych) jest  w większości przypadków nie tylko zaprzepaszczeniem dorobku ich autorów, ale także wielką szkodą dla naszej gospodarki narodowej. Zamyka się w nich przecież pokaźny i po wielekroć cenny kapitał młodej myśli huma-nistycznej i technicznej, o dużych walorach użyteczności społecznej. Nie można więc dopuszczać do tego, żeby trud i wysiłek dyplomanta, promotora oraz opiekunów praktyk dyplomowych  z ramienia instytutów i zakładów pracy szły na marne, nie mówiąc już o związanych z tym kosztach.

Poruszając ponownie to zagadnienie, chcę zaapelować do wszy-stkich uczelni o podjęcie dyskusji na ten temat.

Sprawa jest niesłychanie ważna i pilna, choćby z tego względu, że zarządzenie m.in. ustala, co następuje:

 „§ 2. Ministrowie nadzorujący szkoły wyższe i przewodniczący Głównego Komitetu Kultury Fizycznej i Turystyki dostosują przepisy zawarte  w Wytycznych do specyfiki i warunków istniejących w po-dległych im szkołach wyższych.

 § 3. Rektorzy szkół wyższych opracują harmonogramy zapewniające sprawne i pełne wprowadzenie Wytycznych w podległych im szkołach i przekażą je do wiadomości Ministerstwu Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki”.

Byłoby więc rzeczą pożyteczną przedyskutowanie Wytycznych do wymienionego zarządzenia, uwzględniając specyfikę poszczególnych środowisk akademickich.

Nie ulega wątpliwości, że sprawa odpowiedniego wykorzystania prac dyplomowych i magisterskich  –  w sensie zabezpieczenia im drogi dotarcia do właściwego odbiorcy – jest sprawą o szerszym znaczeniu. Dotyczy bowiem w ogóle problemów wdrażania zdobyczy badaw-czych   i w tym zakresie stosunki między nauką i praktyką gospodarczą już pod wieloma względami uległy znacznej poprawie. Tym niemniej nauka nie tworzy jeszcze otwartego rynku zbytu dla swoich osiągnięć     i propozycji, a tym bardziej nie ma jeszcze „wolnej sprzedaży” jej osiągnięć w postaci prac magisterskich  i dyplomowych.  A tymczasem jest to problem dużej wagi społecznej.

Ze swej strony, jako punkt wyjścia do ewentualnej dyskusji na ten temat, proponuję następującą koncepcję częściowego rozwiązania tego zagadnienia:

1. W poszczególnych środowiskach akademickich powinny istnieć jakieś placówki (nazwijmy je bibliotekami prac magisterskich i dyplomo-wych), które gromadziłyby i kompletowały prace w grupy tematyczne, przy zastosowaniu takich czy innych kryteriów klasyfikacyjnych po to, aby je następnie udostępniać.

2. Rejestr tych prac powinien być przekazywany zainteresowanym instytucjom, uzupełniany, kompletowany i aktualizowany wykazami prac magisterskich i dyplomowych innych ośrodków akademickich kraju.

Realizacja tej koncepcji miałaby jeszcze jeden aspekt, a miano-wicie zabezpieczyłaby w sposób realny prawa autorskie dyplomantów.

Wydaje się, że w momencie, gdy w całym kraju, we wszystkich nawet najmniejszych komórkach naszej struktury organizacyjnej  i go-spodarczej, poszukuje się rezerw – powinno się sięgnąć do niewykorzystanych jeszcze w pełni zasobów myśli ludzkiej, zmaterializowanej w pracach magisterskich  i dyplomowych.

Kraków, luty 1975 r.